بیش فعالی چیست؟ اختلال کمتوجهی-بیش فعالی (ADHD) یکی از مشکلات سلامت روان است که باعث میشود فرد برای متمرکز شدن روی یک کار واحد یا ثابت نشستن برای مدت طولانی دچار مشکل شود.
بسیاری از مردم در طول زندگی خود کاهش تمرکز و تغییر در سطح انرژی را تجربه میکنند. اما کمتوجهی و بیش فعالی در افراد مبتلا به ADHD شدیدتر است؛ به طوری که روی تحصیل، کار، روابط اجتماعی و زندگی خانوادگی آنها تاثیر میگذارد.
اختلال ADHD معمولا از دوران کودکی شروع میشود، اما احتمال دارد تا دوران بزرگسالی تشخیص داده نشود. تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید تا درباره این بیماری و راهکارهای مدیریتی آن اطلاعات بیشتری کسب کنید.
بیش فعالی چیست و چه تاثیری بر زندگی دارد؟
کمتوجهی-بیش فعالی یک بیماری طولانیمدت (مزمن) است که باعث اختلال در عملکرد اجرایی میشود؛ به این معنی که توانایی فرد را برای مدیریت احساسات، افکار و اعمال خود مختل میکند.
بسیاری از مردم فکر میکنند که ADHD محدود به دوران کودکی است؛ در حالی که این تصور اشتباه است. اختلال ADHD در بزرگسالان هم دیده میشود، اما در حقیقت ریشه در دوران کودکی فرد دارد و شناخت علائم آن برای مدیریت بهتر ضروری است.
شواهد نشان میدهد که تفاوتهایی در ساختار مغز، شبکههای عصبی و انتقالدهندههای عصبی (نوروترنسمیترها) افراد مبتلا به ADHD وجود دارد. درمان بیماری ADHD بزرگسالان با بیش فعالی کودکان یکسان است و اغلب شامل دارودرمانی، رواندرمانی و آموزش مهارتهای فردی میشود.
انواع بیش فعالی
اختلال ADHD بر اساس نوع علائم غالب به سه دسته اصلی تقسیم میشود که شناخت دقیق هر یک به تشخیص و درمان بهتر کمک میکند:
۱. نوع کمتوجه (Predominantly Inattentive)
همانطور که از نام آن پیدا است، افراد مبتلا به بیش فعالی از نوع کم توجهی در تمرکز کردن، تکمیل وظایف و پیروی از دستورالعملها با مشکل جدی مواجه میشوند. در مقابل، علائم تکانشگری یا فعالیت بدنی زیاد در آنها کمتر دیده میشود. تحقیقات نشان میدهد که این نوع از بیش فعالی در بین دختران و زنان شایعتر است و گاهی به اشتباه تشخیص داده نمیشود.
۲. نوع بیشفعال- تکانشی (Predominantly Hyperactive-Impulsive)
افراد مبتلا به این نوع اختلال ممکن است هنوز هم در توجه کردن کمی مشکل داشته باشند، اما چالش اصلی آنها بیش فعالی و تکانشگری است. این افراد بیقرار هستند، انرژی زیادی دارند، نمیتوانند برای مدتی طولانی یک جا بنشینند، زیاد صحبت میکنند یا تمایل دارند صحبت دیگران را قطع کنند. این رفتارها میتواند در محیطهای اجتماعی و کاری چالشبرانگیز باشد.
۳. نوع ترکیبی (Combined Type)
بیشتر افراد مبتلا به ADHD نوع ترکیبی آن را تجربه میکنند. این به آن معناست که علائم کمتوجهی و بیش فعالی-تکانشگری به یک اندازه در آنها وجود دارد و فرد با طیف گستردهای از چالشها در زندگی روزمره خود مواجه است.
مهمترین علائم بیش فعالی (ADHD)
افراد مبتلا به ADHD معمولا الگوی رفتاری پایداری را نشان میدهند که شامل موارد زیر است:
- برای انجام یک کار یا وظیفه مشخص در مدت زمان طولانی تمرکز کافی ندارند و به راحتی از مسیر اصلی خارج میشوند.
- فراموش میکنند چه وظایفی بر عهدهشان گذاشته شده است. همچنین ممکن است در اولویتبندی و انجام متوالی کارها دچار مشکل شوند.
- با کوچکترین محرک بیرونی یا حتی افکار درونی دچار حواسپرتی میشوند و تمرکز خود را برای ادامه کار از دست میدهند.
- آرام ماندن و تحرک نداشتن حتی برای مدت کوتاه برای آنها دشوار است و ممکن است مدام وول بخورند یا با دستان خود بازی کنند.
- دائما وسط حرف دیگران میپرند. در حقیقت، منتظر ماندن برای به پایان رسیدن صحبت دیگران و رعایت نوبت برای آنها بسیار سخت است.
عوارض بیش فعالی و اختلالات همراه
اگر اختلال ADHD به درستی مدیریت نشود، میتواند به مشکلات متعددی در جنبههای مختلف زندگی منجر شود:
- عملکرد ضعیف در مدرسه یا محل کار
- مصرف الکل یا مواد مخدر به عنوان راهی برای خوددرمانی
- تصادفات مکرر رانندگی یا سایر حوادث ناشی از بیتوجهی
- روابط متشنج با خانواده، دوستان و همکاران
- سلامت ذهنی و فیزیکی ضعیف به دلیل استرس مزمن
اختلال ADHD به تنهایی باعث ایجاد سایر مشکلات سلامت روان نمیشود، اما بعضی از اختلالات ممکن است همراه با آن ایجاد شوند. این اختلالات همزمان (Co-occurring disorders) عبارتاند از:
- اختلالات خلقی: بعضی از افراد مبتلا به ADHD ممکن است افسردگی، اختلال دوقطبی یا سایر اختلالات خلقی را تجربه کنند. الگوی تکراری شکستها و ناکامیهای مرتبط با ADHD میتواند افسردگی را تشدید کند.
- اختلالات اضطرابی: اضطراب نیز در افراد مبتلا به ADHD شایع است. این اضطراب میتواند به نگرانی مداوم، عصبانیت و سایر نشانههای جسمی منجر شود.
- اختلالات شخصیتی: افراد مبتلا به ADHD بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به اختلالاتی مانند اختلال شخصیت مرزی یا اختلال شخصیت ضد اجتماعی هستند.
- ناتوانی در یادگیری: هرچند ADHD ناتوانی یادگیری نیست، اما میتواند بر عملکرد تحصیلی تأثیر منفی بگذارد و باعث کسب نمرات پایینتر شود.
دلایل ابتلا به بیش فعالی
این اختلال در بین کودکان بسیار شایع است و اغلب تا بزرگسالی ادامه مییابد. با این حال، هنوز دانشمندان به طور قطعی دلیل اصلی و واحدی برای ایجاد آن شناسایی نکردهاند.
متخصصان سلامت روان بر این باورند که علاوه بر عوامل محیطی و ژنتیکی، بعضی از عوامل عصبی هم میتوانند باعث ADHD شوند. بر اساس تحقیقات، کاهش سطح دوپامین، که یک انتقالدهنده عصبی کلیدی است، نقش مهمی در بروز ADHD دارد.
این ماده شیمیایی با انتقال سیگنالهای عصبی به عملکرد طبیعی مغز در بخشهای پاداش، انگیزه و تمرکز کمک میکند. به همین دلیل، اختلال در سیستم دوپامین میتواند منجر به واکنشهای عاطفی تکانشی و کاهش تمرکز شود. همچنین، تحقیقات نشان داده حجم قشر خاکستری مغز که مسئول کنترل تصمیمگیری و گفتار است، در افراد مبتلا به ADHD ممکن است کمتر باشد.
عوامل خطر ابتلا به ADHD
اصلیترین عوامل تاثیرگذار بر ایجاد اختلال کمتوجهی-بیش فعالی که ریسک ابتلا را افزایش میدهند، شامل موارد زیر هستند:
- ژنتیک: ADHD به شدت تحت تاثیر عوامل ژنتیکی است و در خانوادهها تکرار میشود.
- عوامل بارداری: سیگار کشیدن، مصرف مواد مخدر و الکل در دوران بارداری ریسک را بالا میبرد.
- عوامل محیطی: قرار گرفتن در معرض آلایندههای محیطی مانند سرب و سموم دفع آفات در دوران کودکی.
- عوامل تولد: تولد نوزاد نارس یا با وزن بسیار کم.
- آسیب مغزی: صدمات مغزی شدید در دوران جنینی یا نوزادی.
چالشهای بیش فعالی در بزرگسالان
بیش فعالی در بزرگسالان اغلب با چالشهای منحصر به فردی همراه است که ممکن است در کودکی به شکل متفاوتی بروز کرده باشند. این افراد ممکن است در مدیریت زمان، سازماندهی وظایف شغلی، حفظ روابط پایدار و کنترل امور مالی با مشکلات جدی روبرو شوند. احساس آشفتگی درونی، به تعویق انداختن کارها و مشکل در به پایان رساندن پروژهها از تجربیات رایج این افراد است.
در محیط کار، این چالشها میتوانند به شکل عملکرد ناپایدار، از دست دادن ضربالاجلها و مشکل در همکاری با تیم خود را نشان دهند. برای مدیریت این موارد، بهرهگیری از راهکارهای ساختاریافته مانند کوچینگ سازمانی و کمک گرفتن از یک مشاور کسب و کار یا یک مربی کسب و کار مجرب میتواند بسیار موثر باشد. همچنین، ساختارهای منتورینگ سازمانی نیز در رشد حرفهای این افراد تاثیرگذار است.
راهکارهای عملی مانند استفاده از ابزارهای برنامهریزی دیجیتال، تقسیم وظایف بزرگ به مراحل کوچکتر و قابل مدیریت، و ایجاد روتینهای روزانه میتواند به بهبود عملکرد کمک کند. شرکت در یک دوره کوچینگ کسب و کار یا ترسیم یک نقشه راه کوچینگ شخصی نیز میتواند استراتژیهای موثری برای غلبه بر این چالشها ارائه دهد.
راههای تشخیص بیش فعالی
هیچ آزمایش بیولوژیکی واحدی وجود ندارد که بتواند ابتلای شما یا فرزندتان را به ADHD تایید کند. تشخیص این اختلال یک فرآیند بالینی و چندوجهی است که توسط متخصص سلامت روان (روانپزشک یا روانشناس) انجام میشود.
ارزیابی توسط متخصص
تنها راه برای تشخیص قطعی ADHD این است که متخصص سلامت روان علائم شما یا فرزندتان را در یک دوره حداقل ۶ ماهه مورد ارزیابی قرار دهد. این فرآیند شامل موارد زیر است:
- معاینه بدنی: برای رد کردن سایر علل پزشکی احتمالی.
- جمعآوری اطلاعات: بررسی سابقه پزشکی شخصی و خانوادگی شما.
- تستهای روانشناختی: استفاده از پرسشنامهها و مقیاسهای استاندارد برای ارزیابی علائم.
- تشخیص افتراقی: بررسی سایر شرایطی که ممکن است علائمی شبیه ADHD داشته باشند.
بعضی از مشکلات پزشکی میتوانند علائم و نشانههایی مشابه ADHD ایجاد کنند. این مشکلات عبارتاند از: اختلالات سلامت روان مانند افسردگی و اضطراب، مشکلات تیروئید، اختلالات خواب، آسیب مغزی یا قند خون پایین (هیپوگلیسمی).
معیارهای تشخیص ADHD
برای اینکه اختلال ADHD تشخیص داده شود، فرد باید الگوی پایداری از علائم را نشان دهد که در چند محیط مختلف (مانند خانه، مدرسه یا محل کار) عملکرد او را مختل کرده باشد. به طور کلی، وجود حداقل ۶ علامت از دستههای زیر برای تشخیص ضروری است:
۱. کمتوجهی
کمتوجهی به این معنی است که برای انجام فعالیتهای زیر دچار مشکل میشوید:
- تمرکز و توجه به جزئیات
- گوش دادن فعال به صحبتهای دیگران
- دنبال کردن دستورالعملها و به پایان رساندن کارها
- سازماندهی وظایف و فعالیتها
- به خاطر سپردن قرارها و مسئولیتهای مختلف
علاوه بر این، ممکن است به طور مکرر وسایل شخصی یا ابزارهای مورد نیاز برای انجام یک کار را گم کنید.
۲. بیش فعالی و تکانشگری
ابتلا به این مشکل باعث میشود رفتارهای زیر را از خود بروز دهید:
- زمانی که انتظار میرود در یک مکان بنشینید، آن را ترک کنید.
- در موقعیتهای نامناسب احساس بیقراری کنید یا مدام وول بخورید.
- برای انجام فعالیتهای مختلف بدون ایجاد سروصدا دچار مشکل شوید.
- بیش از حد صحبت کنید.
- قبل از اتمام پرسش دیگران، پاسخ آن را بدهید.
- صحبتهای دیگران را قطع کنید یا در فعالیتهای آنها دخالت کنید.
- تمایلی به منتظر ماندن در صف یا رعایت نوبت نداشته باشید.
راههای درمان ADHD
هدف از درمان این اختلال، مدیریت علائم، کنترل خشم و رفتارهای تکانشی است تا فرد بتواند عملکرد بهتری در زندگی شخصی و اجتماعی داشته باشد. کمک گرفتن از یک کوچ سازمانی میتواند به بهبود عملکرد در محیط کار کمک کند. برای سازمانها، درخواست کوچینگ سازمانی یک راهکار موثر برای حمایت از کارکنان است. برنامه درمانی جامع ADHD معمولا شامل موارد زیر است:
۱. رواندرمانی و رفتاردرمانی
درمان شناختی-رفتاری (CBT) یکی از موثرترین روشها برای کمک به افراد مبتلا به ADHD است. این روش به فرد کمک میکند تا الگوهای فکری منفی را شناسایی کرده و راهبردهای عملی برای مدیریت زمان، سازماندهی و کنترل تکانشگری را بیاموزد.
۲. دارودرمانی
داروها میتوانند به تعادل مواد شیمیایی در مغز کمک کرده و علائم اصلی ADHD را بهبود بخشند. این داروها معمولا برای افزایش سطح دوپامین و نوراپینفرین در مغز تجویز میشوند تا تمرکز و کنترل فرد را افزایش دهند. تجویز دارو باید حتما تحت نظر روانپزشک انجام شود.
۳. آموزش مهارتها و تغییر سبک زندگی
علاوه بر درمانهای اصلی، آموزش مهارتهای اجتماعی، بهبود عزت نفس و ایجاد تغییرات مثبت در سبک زندگی مانند ورزش منظم، رژیم غذایی سالم و خواب کافی، نقش بسیار مهمی در مدیریت ADHD دارد. مجموعههای آموزش مهارت های کوچینگ و دریافت مشاوره کسب و کار تخصصی نیز میتواند به توسعه فردی و حرفهای کمک کند.
اهمیت آگاهی و پذیرش اجتماعی ADHD
افزایش آگاهی عمومی درباره بیش فعالی یکی از مهمترین گامها برای حمایت از افراد مبتلا به این اختلال است. بسیاری از رفتارهای ناشی از ADHD، مانند بیتوجهی یا تکانشگری، اغلب به اشتباه به عنوان تنبلی، بیادبی یا ضعف شخصیتی تعبیر میشوند. این برداشتهای نادرست میتواند منجر به انزوای اجتماعی، کاهش اعتماد به نفس و احساس شرم در این افراد شود.
پذیرش ADHD به عنوان یک تفاوت عصبی و نه یک نقص اخلاقی، به افراد کمک میکند تا بدون ترس از قضاوت، به دنبال تشخیص و درمان بروند. حمایت خانواده، معلمان و کارفرمایان در ایجاد محیطی سازگار و درککننده، نقشی حیاتی در موفقیت تحصیلی، شغلی و اجتماعی افراد مبتلا به ADHD ایفا میکند.
بیش فعالی از نظر طب سنتی
متخصصان طب سنتی ADHD را به عنوان یک اختلال رفتاری نمیشناسند؛ بلکه معتقدند که کودکان بیشفعال بسیار باهوش و پرانرژی هستند و به همین دلیل ممکن است با انجام کارهای پرخطر باعث آزار والدین و اطرافیان خود شوند.
آنها بر این باورند که در صورت گرم مزاج بودن یکی از والدین، احتمال بروز بیش فعالی در نوزادان زیاد است. در این بین طبع خود کودک هم میتواند در بروز این رفتارها نقش داشته باشد. کودکانی که طبع صفراوی (خشک و گرم) دارند بیشتر از دیگران در معرض خطر بیش فعالی هستند.
البته طب سنتی منکر تاثیر ژنتیک و عوامل محیطی مانند سرب و آلودگی هوا در بروز ADHD نیست. در این دیدگاه، فرد بیشفعال را از روی علائم ظاهری میشناسند؛ افراد مبتلا به این عارضه معمولاً پوست خشک و گرمی دارند و پرجنبوجوش بودن آنها ریشه در گرم بودن طبعشان دارد.
کلام پایانی
اگر علائم عدم توجه، بیش فعالی یا رفتار تکانشی به طور مداوم زندگی شما یا فرزندتان را مختل کرده است، مشورت با یک متخصص سلامت روان گام اول است. تشخیص صحیح، به خصوص در بزرگسالان، کلید مدیریت موثر این اختلال و بهبود کیفیت زندگی است. به یاد داشته باشید که با راهکارهای درمانی و مدیریتی مناسب میتوان چالشهای ADHD را به فرصتی برای رشد تبدیل کرد.
