خودآگاهی چیست و چرا این مهارت برای موفقیت ضروری است؟

خودآگاهی، توانایی دیدن خود به روشنی و با عینیت، از طریق تأمل و درون‌بینی است. در حالی که دستیابی به عینیت کامل در مورد خود ممکن است امکان‌پذیر نباشد (این بحثی است که در طول تاریخ فلسفه ادامه داشته است)، مهارت خودآگاهی دارای درجات مختلفی است و در یک طیف تعریف می‌شود. این ویژگی سنگ بنای هوش هیجانی و توسعه فردی است.

اگرچه همه ما تصور اولیه‌ای در مورد خودآگاهی داریم، اما دقیقاً نمی‌دانیم که از کجا ناشی می‌شود، زمینه‌ساز آن چیست و به نظر می‌رسد که میزان آن در افراد مختلف، متفاوت است.

در این مقاله جامع که توسط تیم استاد ترابیان تهیه شده است، به بررسی عمیق این مفهوم، نظریه‌های مرتبط، مزایا و راهکارهای عملی برای تقویت آن می‌پردازیم.

خودآگاهی چیست؟ (بر اساس نظریه روانشناسی)

نظریه خودآگاهی (self-awareness) که توسط دووال و ویکلوند در سال ۱۹۷۲ ارائه شد، مبتنی بر این ایده است که شما افکار خود نیستید، بلکه وجودی هستید که افکارتان را رصد می‌کند. شما «متفکر» هستید، یعنی موجودی جدا از افکار خود.

ما می‌توانیم روز خود را بدون اینکه به درون خود بنگریم، سپری کنیم؛ با این حال، می‌توانیم توجه خود را به درون معطوف کرده و به ارزیابی خود بپردازیم.

هنگامی که ما درگیر فرآیند ارزیابی خود می‌شویم، می‌توانیم بیندیشیم که آیا آنگونه که باید و شاید فکر، احساس و عمل کرده‌ایم یا از معیارها و ارزش‌های درونی خود پیروی می‌کنیم.

این فرآیند به عنوان «مقایسه با معیارهای صحیح» ما شناخته می‌شود. ما این کار را روزانه انجام می‌دهیم و از این استانداردها به عنوان راهی برای قضاوت در مورد درستی افکار و رفتارهایمان استفاده می‌کنیم. به عقیده متخصصان، این ارزیابی یکی از مؤلفه‌های اصلی تمرین خودکنترلی است.

انواع خودآگاهی: درونی و بیرونی

برای درک بهتر این مفهوم، می‌توان خودآگاهی را به دو دسته اصلی تقسیم کرد که هر دو برای داشتن یک دید کامل از خود ضروری هستند:

۱. خودآگاهی درونی (Internal Self-Awareness)

این نوع از آگاهی به این معناست که چقدر واضح ارزش‌ها، علایق، آرزوها، واکنش‌ها و تأثیر خود بر دیگران را می‌بینیم. خودآگاهی درونی با رضایت شغلی و روابط بالاتر، و همچنین شادی و رفاه شخصی مرتبط است.

این همان صدایی است که به ما می‌گوید چه چیزی برای ما درست است و به ما در تصمیم‌گیری‌های همسو با ارزش‌هایمان کمک می‌کند.

۲. خودآگاهی بیرونی (External Self-Awareness)

خودآگاهی بیرونی به درک این موضوع اشاره دارد که دیگران ما را چگونه می‌بینند. افرادی که می‌دانند دیگران چگونه آنها را درک می‌کنند، در نشان دادن همدلی و در نظر گرفتن دیدگاه دیگران مهارت بیشتری دارند.

این مهارت برای رهبران و هر کسی که در یک تیم کار می‌کند، حیاتی است، زیرا به ساخت روابط قوی‌تر و مؤثرتر کمک می‌کند.

تحقیقات روانشناسی در مورد خودآگاهی

این نظریه چندین دهه است که به محققان فرصت می‌دهد تا صحت آن را آزمایش کنند. طبق این تئوری، مقایسه خود با استانداردهای درونی دو نتیجه اصلی دارد:

یا بین خود و معیارهایمان هماهنگی پیدا می‌کنیم، یا بین آن‌ها اختلاف می‌بینیم. وقتی اختلافی را می‌یابیم، دو انتخاب پیش روی ماست: برای کاهش این اختلاف تلاش کنیم یا به طور کلی آن را نادیده بگیریم.

نظریه خودآگاهی نشان می‌دهد که چندین عامل بر نحوه انتخاب ما تأثیر می‌گذارد. اساساً، این انتخاب به نگرش ما نسبت به نتیجه بستگی دارد. اگر معتقد باشیم که احتمال کاهش اختلاف کم است، از آن اجتناب می‌کنیم.

اما اگر باور داشته باشیم که می‌توانیم هماهنگی خود را با استانداردهایمان بهبود بخشیم، دست به عمل می‌زنیم. این یعنی داشتن یک ذهنیت رشدگرا برای تقویت خودآگاهی ضروری است.

اساساً، وقتی با اختلاف قابل توجهی روبرو می‌شویم که نیازمند کار مداوم و تمرکز زیاد است، معمولاً از ارزیابی خود در آن زمینه خاص صرف‌نظر می‌کنیم. جالب است که ما گاهی استانداردهای خود را نیز کنترل می‌کنیم؛

به این صورت که اگر می‌دانیم آن‌ها متناسب با شرایط ما نیستند، آن‌ها را تغییر می‌دهیم. این اتفاق زمانی محتمل‌تر است که بیشتر بر روی معیارها متمرکز شویم تا عملکرد خودمان.

مزایای اثبات شده مهارت خودآگاهی

حال، بیایید توجه خود را به نتایج و فواید خودآگاهی معطوف کنیم. همانطور که تصور می‌کنید، دستیابی به سطوح بالاتر خودآگاهی مزایای زیادی دارد:

• افزایش کنشگری و رشد مثبت: خودآگاهی می‌تواند باعث فعال‌تر شدن، تسریع مقبولیت و ترغیب رشد مثبت در فرد شود.
• بهبود روابط و خودکنترلی: این مهارت به ما امکان می‌دهد مسائل را از دید دیگران ببینیم، خودکنترلی را تمرین کنیم و در نتیجه روابط بهتری بسازیم.
• افزایش کارآمدی و عزت نفس: با خودآگاهی، در کار خود خلاقیت و کارآمدی بیشتری داشته و افتخار و عزت نفس عمومی را تجربه می‌کنیم.
• تصمیم‌گیری بهتر: افرادی که خودآگاهی بالاتری دارند، تصمیمات منطقی‌تر و همسوتری با اهداف بلندمدت خود می‌گیرند.
• بهبود عملکرد شغلی: این مهارت می‌تواند باعث بهبود وضعیت شغلی، تقویت ارتباطات در محیط کار و افزایش اعتماد به نفس شود. این امر با کمک یک مربی کسب و کار می‌تواند تسریع شود.

۵ راهکار کلیدی برای افزایش خودآگاهی

اکنون که با مفهوم و مزایای خودآگاهی آشنا شدیم، این سوال پیش می‌آید که چگونه می‌توان این مهارت را تقویت کرد؟ در اینجا برخی از مؤثرترین روش‌ها لیست شده‌اند:

۱. ذهن آگاهی و مراقبه را تمرین کنید

ذهن‌آگاهی به معنای حضور در لحظه و توجه به خود و اطرافیان به جای غرق شدن در افکار است. مراقبه نیز عبارت است از تمرکز توجه به یک چیز – مثل تنفس یا یک ذکر – و اجازه دادن به افکار برای عبور بدون درگیر شدن با آنها. هر دو روش می‌توانند به شما کمک کنند تا از وضعیت درونی و واکنش‌های خود نسبت به امور، آگاهی بیشتری پیدا کنید.

۲. تمرین یوگا

یوگا یک عمل جسمی است، اما به همان اندازه یک تمرین ذهنی نیز محسوب می‌شود. در حالی که بدن در حال کشش و انعطاف است، ذهن در حال یادگیری نظم، پذیرش خود و آگاهی است. شما از بدن خود و تمام احساساتی که در آن تجلی می‌کند و از ذهن و افکاری که ظاهر می‌شود، بیشتر آگاه می‌شوید.

۳. برای تأمل و نوشتن زمان بگذارید

تأمل می‌تواند به روش‌های مختلفی انجام شود. نکته مهم این است که افکار، احساسات و رفتارهای خود را تحت نظر داشته باشید تا ببینید کجاها به استانداردهای خود دست یافته‌اید، کجا شکست خورده‌اید و در چه زمینه‌هایی می‌توانید پیشرفت کنید.

ثبت روزانه وقایع در یک دفترچه به شما امکان می‌دهد افکار و احساسات خود را شناسایی و بپذیرید. این کار به شما کمک می‌کند تا آنچه را که برایتان با ارزش است، کشف کنید.

۴. از دیگران بازخورد بخواهید

بسیار مهم است که خودمان را از درون بشناسیم، اما بازخورد خارجی نیز کمک می‌کند. از خانواده و دوستان نزدیک خود بپرسید که در مورد شما چه فکر می‌کنند. از آنها بخواهید شما را توصیف کنند و ببینید چه چیزی در موردتان صادق است و چه چیزی شما را شگفت‌زده می‌کند. البته، حرف‌های یک شخص وحی منزل نیست؛ برای به دست آوردن دیدگاه جامع، باید با افراد مختلفی صحبت کنید.

۵. با یک کوچ یا مشاور کار کنید

گاهی اوقات برای دیدن نقاط کور خود نیاز به یک آینه بیرونی داریم. کار کردن با یک کوچ سازمانی یا یک مشاور کسب و کار می‌تواند فرآیند خودآگاهی را تسریع کند. آنها با پرسیدن سوالات قدرتمند، به شما کمک می‌کنند تا عمیق‌تر به درون خود نگاه کنید و الگوهای فکری و رفتاری خود را بشناسید.

خودآگاهی و نقش آن در تغییر ذهنیت

یکی از بزرگترین دستاوردهای خودآگاهی، توانایی تغییر ذهنیت است. وقتی از افکار، باورها و الگوهای ذهنی خود آگاه می‌شوید، اولین قدم را برای تغییر آنها برداشته‌اید. شما متوجه می‌شوید که بسیاری از این الگوها به صورت خودکار عمل می‌کنند و ممکن است دیگر به نفع شما نباشند.

این آگاهی به شما قدرت انتخاب می‌دهد: آیا می‌خواهید به این الگوی قدیمی ادامه دهید یا یک ذهنیت جدید و سازنده‌تر را جایگزین آن کنید؟ برای این تحول، می‌توانید از یک نقشه راه کوچینگ مدون استفاده کنید.

اهمیت خودآگاهی در مشاوره و مربیگری

خودآگاهی ابزاری قدرتمند است که هم برای مراجع و هم برای مربی یا مشاور ضروری است. برای ایجاد تغییر واقعی و پایدار، افراد باید بتوانند به درون نگاه کنند و با آن محیط داخلی آشنا شوند.

برای مثال، شما می‌توانید به کسی که برای ترک عادات بد خود مشاوره می‌گیرد، هزاران راهکار ارائه دهید. اما اگر او نداند که چرا به سمت این عادات گرایش پیدا می‌کند، احتمال بازگشت به آنها بسیار زیاد است.

در حقیقت، خودآگاهی به عنوان یک استاندارد اصلی برای حرفه مشاوره و کوچینگ در نظر گرفته می‌شود. این مهارت برای ارائه راهکارهای عملی و کمک به مراجع برای دیدن مسائل از دیدگاه جدید، ضروری است. دوره‌هایی مانند دوره کوچینگ کسب و کار یا منتورینگ سازمانی نیز بر این اصل تاکید دارند.

خودآگاهی و هوش هیجانی

هوش هیجانی را می‌توان به عنوان گروهی از توانایی‌ها تعریف کرد که به ما امکان می‌دهد احساسات را در خود و دیگران تشخیص دهیم و تنظیم کنیم. طبق معروف‌ترین نظریه هوش هیجانی از دانیل گلمن، خودآگاهی نه تنها برای هوش هیجانی بسیار مهم است، بلکه یکی از پنج مؤلفه اصلی آن محسوب می‌شود. این پنج مؤلفه عبارتند از:

• خودآگاهی
• خودکنترلی
• مهارت‌های اجتماعی
• همدلی
• انگیزه

خودآگاهی سنگ بنایی است که بقیه مولفه‌های هوش هیجانی روی آن ساخته می‌شوند. برای خودکنترلی نیاز به خودآگاهی است و مهارت‌های اجتماعی بدون آگاهی از نحوه استفاده از آنها، ضعیف خواهند بود. اگر به دنبال ایجاد هوش هیجانی خود هستید، خودآگاهی اولین قدم است.

۴ نکته برای بهبود خودآگاهی در روابط

برای افزایش خودآگاهی در چارچوب روابط خود، این نکات را امتحان کنید:

1. ذهن آگاهی را تمرین کنید: به خصوص هنگام تعامل با عزیزانتان. به کلماتی که می‌گویند، لحن، زبان بدن و بیان صورتشان توجه کنید.
2. در مورد رابطه مرتباً صحبت کنید: مکالمات منظم درباره رابطه به شما کمک می‌کند تا از نادیده گرفتن مسائلی که می‌توانند به مشکل تبدیل شوند، اجتناب کنید.
3. زمان را هم باهم و هم به تنهایی بگذرانید: همه گاهی به زمان تنهایی نیاز دارند تا در مورد خواسته‌ها، نیازها و اهداف خود فکر کنند. این کار به حفظ استقلال شما کمک می‌کند.
4. دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید و دیدگاه دیگران را در نظر بگیرید: از عزیزان خود بخواهید دیدگاه خود را بیان کنند و دیدگاه خود را نیز با آنها در میان بگذارید. این کار باعث افزایش صمیمیت می‌شود. فراگیری آموزش مهارت های کوچینگ می‌تواند در این زمینه بسیار موثر باشد.

برای سازمان‌هایی که به دنبال بهبود روابط تیمی هستند، کوچینگ سازمانی و دوره‌هایی مانند دوره کوچینگ سازمانی یا دوره آفلاین کوچینگ سازمانی گزینه‌های مناسبی هستند. همچنین می‌توانید درخواست کوچینگ سازمانی خود را برای مشاوره تخصصی ثبت نمایید.

 

سخن پایانی

خودآگاهی یک سفر بی‌پایان است، نه یک مقصد. این مهارت کلیدی، سنگ بنای رشد فردی، هوش هیجانی و ساختن یک زندگی معنادار و رضایت‌بخش است. با تمرین منظم راهکارهای ارائه شده، می‌توانید این توانایی قدرتمند را در خود پرورش داده و کنترل بیشتری بر افکار، احساسات و در نهایت، سرنوشت خود داشته باشید.